Abstract

Die 1993-Lesotho grondwet is aanvaar na meer as ’n honderd jaar van koloniale beheer en byna drie dekades van outoritêre en militêre regering. Hierdie periode is gekenmerk deur die oorplanting van vreemde regsbeginsels in Lesotho se regstelsel; die vervanging van tradisionele Afrika-regeringstelsels, beginsels en waardes; politieke geweld; menseregteskendings; sosio-ekonomiese ongelykheid; armoede en ’n beperkende regskultuur. Teen hierdie voor-demokratiese en historiese agtergrond, het die Lesotho grondwet ’n drieledige radikale sosiale hervormingsproses in die lewe geroep. Hierdie hervormingsproses behels, eerstens, die radikale hervorming van bestaande wetgewing, tweedens, hervorming ten aansien van sosiale gelykheid en -geregtigheid en derdens, die daarstel van ’n regverdige en stabiele regsorde.

Die Lesotho grondwet het hierdie hervormingspligte onder andere op die regsprekende gesag geplaas. Die regsprekende gesag moes dus hierdie grondwetlike ideale in realiteit omskep deur “transformative adjudication”, oftewel “transformerende” of “hervormende beregtiging”. Vir 30 jaar (1993-2023) het die regbank nie net misluk om die verkose regeringsfere verantwoordelik te hou vir hul versuim om die radikale sosiale hervormingsoogmerke van die grondwet te implementeer nie, maar het die regbank self ook daarin gefaal om die nodige metodologiese kopskuif te maak om hierdie radikale sosiale hervormings teweeg te bring in regspraak.

Hierdie bydrae ondersoek die normatiewe inhoud van die radikale sosiale hervormingsoogmerke wat deur die 1993 grondwet voorgeskryf word en die ooreenstemmende normatiewe implikasies daarvan vir die regbank. Die bydrae argumenteer dat, totdat die regbank die nodige metodologiese benadering tot beregtiging, naamlik ’n “publiekreg beregtingsmodel” (“distributive justice model” of “herverdelende beregtingsmodel”) met ooreenstemmende metodes en tegnieke aanvaar, in plaas van die tradisionele “regstellende beregtigingsmodel” (“corrective justice model”), daar geen werklike regshervorming in Lesotho kan plaasvind nie. Daar word egter aangevoer dat die beslissing van die hooggeregshof in Lesotho Medical Association v Minister of Health 2020 LSHC 14 ’n welkome verwikkeling ten aansien van die gebruik van ’n publiekreg beregtingsmodel in Lesotho verteenwoordig en beslis ’n stap in die regte rigting is vir die afdwinging van staats- en publieke instellings se sosiale verpligtinge ingevolge die “directive principles of state policy”, ingevolge hoofstuk 3 van die Lesotho grondwet.

Abstract

Artikel 2B van die Wet op Testamente 7 van 1953 is ’n oorblyfsel uit die apartheidsera. Dit bepaal dat, tensy ’n teenstrydige bedoeling uit ’n oorledene se testament blyk, testamentêre voordele wat deur ’n gewese gade aan ’n ander voormalige gade verleen word, ex lege, herroep word indien hul huwelik binne drie maande voor die erflater se dood ontbind is. In artikel 2B bedoel “huwelik” die gemeenregtelike idee van ’n monogame verbintenis tussen ’n man en ’n vrou. Gevolglik toon hierdie artikel aan dat die beskerming wat daardeur verleen word, nie die volgende persone bevoordeel nie: (i) voormalige lewensmaats wie se lewensverhouding binne drie maande voor die dood van een eks-lewensmaat geëindig het; (ii) voormalige eggenote wie se huwelik uitsluitlik deur godsdienstige reg ontbind is deur ’n godsdienstige proses (soos ’n Talãq of Faskh onder Shari’ah-wet); en (iii) voormalige eggenote wie se huwelik uitsluitlik ooreenkomstig die kultuur en/of tradisies van ’n etniese groep bevestig is en later ook ontbind is op ’n wyse wat deur sy gebruike en/of tradisies voorgeskryf word. Hierdie artikel toon aan dat artikel 2B slegs voormalige gades omvat in huwelike wat deur die Suid-Afrikaanse familiereg erken word, wat in opdrag van ’n bevoegde hooggeregshof ontbind is (nie deur enige godsdienstige of kulturele instelling of liggaam nie).

Hierdie artikel kom tot die gevolgtrekking dat, vir doeleindes van artikel 2B, die gemeenregtelike opvatting van “huwelik” onbillik diskriminerend is teen persone wat verkies om nie ooreenkomstig die burgerlike reg van Suid-Afrika te trou en te skei nie, maar slegs in ooreenstemming met die voorskrifte van hul godsdiens en/of kultuur. Daar word verder tot die gevolgtrekking gekom dat sodanige diskriminasie onredelik en onregverdigbaar is ingevolge artikel 36 van die grondwet, 1996, sodat, artikel 2B ongrondwetlik verklaar mag word, nieteenstaande die hoogste hof van appèl se beslissing in Wallage v Williams-Ashman NO.

As gevolg van die omvang van die weglatings uit artikel 2B soos in hierdie artikel aangetoon, sal ’n inlees van woorde wat sy reikwydte uitbrei na die kategorieë gewese gades wat daaruit uitgesluit is, nie ’n gepaste remedie wees om artikel 2B uit ’n verklaring van ongeldigheid te red nie. Dit is omdat die omvang van die inlees wesenlik sou wees en altyd van ’n hof vereis om die spreekwoordelike Rubicon oor te steek van bloot die wettige interpretasie tot die oorgaan na ’n wetgewende funksie deur ’n geregtelike besluit. Dit sal aanstoot gee aan die beginsel van skeiding van magte wat in die grondwet vervat is en moet ten sterkste ontmoedig word.

Abstract

In Commissioner for the South African Revenue Service v Absa Bank Limited (2024 1 SA 361 (HHA)) het die Suid-Afrikaanse Inkomstediens die belastingbetalers in kennis gestel van die voorneme om die algemene reëls teen belastingvermyding op ’n reeks onderling verbonde transaksies toe te pas. In hierdie verband het die belastingbetalers die Suid-Afrikaanse Inkomstediens versoek om hierdie kennisgewing kragtens artikel 9 van die Wet op Belastingadministrasie 28 van 2011 terug te trek. Hierdie versoek is geweier. Verder het die Suid-Afrikaanse Inkomstediens ’n bykomstige aanslag uitgereik om gehoor te gee aan die algemene reëls teen belastingvermyding.

Die belastingbetalers het beide besluite, naamlik die weiering om die kennisgewing terug te trek en die uitreiking van die bykomstige aanslag, op hersiening na die hooggeregshof geneem. Dié hof het bevind dat die algemene reëls teen belastingvermyding nie toegepas kon word nie omdat Absa nie direk by die reëling betrokke was nie en géén belastingvoordeel uit die transaksies verkry is nie. Alhoewel die kennisgewing van voorneme om die reël toe te pas nie finaal was nie, was dit steeds hersienbaar. Die hof het ook beslis dat die hooggeregshof jurisdiksie het om ’n belastingaangeleentheid direk aan te hoor as ’n hersieningsaansoek waar daar ’n dispuut ten opsigte van ’n regspunt is.

Hierdie vonnisbespreking fokus op die daaropvolgende appèlbeslissing van die hoogste hof van appèl. Ten opsigte van die weiering om die kennisgewing van voorneme om die algemene reël teen belastingvermyding toe te pas, toon hierdie vonnisbespreking die hoogste hof van appèl se verwarring aangaande ’n hersieningsaansoek kragtens die “Promotion of Administrative Justice Act” 3 van 2000 en een op grond van legaliteit. In hierdie verband wys die outeurs verskeie redes uit waarom die Suid-Afrikaanse Inkomstediens se besluit irrasioneel was, aangesien die onderling verbonde transaksies wat oorweeg is nie binne die omskrywing van die algemene reëls teen belastingvermyding val nie. Verder beklemtoon die vonnisbespreking die verwarring oor wanneer die hooggeregshof se inherente hersieningsbevoegdheid van toepassing is.

Abstract

Hierdie vonnisbespreking is ’n kritiek op Edward Nathan Sonnenberg v Hawarden (2024 5 SA 9 (HHA)). Die saak handel oor epos-kuberkraking in die konteks van aktebesorging wat lei tot suiwer ekonomiese verlies. Die koper van onroerende eiendom moes die koopprys aan die aktebesorger oorbetaal. Die aktebesorger het sy bankbesonderhede per epos aan die koper gekommunikeer. ’n Kuberkraker het die epos onderskep voordat die koper dit ontvang het en het sy eie bankbesonderhede aan die koper verskaf. Die misleide koper het toe R5,5 miljoen aan die boosdoener oorbetaal. Die kuberkraker het verdwyn teen die tyd wat die waarheid na vore gekom het.

Die koper eis haar verlore miljoene van die aktebesorger in ’n deliksaksie in die hooggeregshof. In Hawarden v Edward Nathan Sonnenbergs Inc (2023 4 SA 152 (GJ)) bevind die hof van eerste instansie dat die aktebesorger onder ’n regsplig was om “nie nalatig” teenoor die eiser te handel nie. Die hof bevind ook dat die regsplig nie nagekom is nie en dat die verweerder die eiser se skade op ’n nalatige wyse veroorsaak het. Dus slaag die eiser. Terwyl die uitspraak swak gestruktureer is en konseptuele foute daarin gemaak word, bevat dit ’n paar akkurate stellings oor die beleidsoorwegings wat in ag geneem moet word by die bepaling van die onregmatigheid van die verweerder se handeling.

Op appèl beslis die hoogste hof van appèl dat die eiser om twee redes nie onregmatigheid kon bewys nie: Eerstens sou ’n bevinding van onregmatigheid lei tot onbepaalde aanspreeklikheid en tweedens was die eiser nie kwesbaar vir die risiko nie omdat sy haarself kon beskerm het teen die skade wat sy gely het.

In hierdie vonnisbespreking word daar geargumenteer dat die hoogste hof van appèl se bevinding oor onregmatigheid foutief is. Teenstrydig met die hoogste hof van appèl se bevinding, word geargumenteer dat verskeie faktore daarop dui dat onregmatigheid wél aanwesig is: (i) die feit dat die erkenning van ’n regsplig in hierdie konteks ’n inkrementele verwikkeling van die reg sou behels wat alreeds ’n regsplig erken tussen ’n prokureur en derde partye wat betalings maak; (ii) die professionele aansien van prokureurs en statutêre verpligtinge wat op regspraktisyns geplaas word; (iii) die nabye en direkte verhouding tussen die eiser en verweerder in hierdie geval; (iv) die vertroue wat die publiek in regsfirmas behoort te hê; (v) die feit dat daar geen aantoonbare risiko van onbepaalde aanspreeklikheid is nie; (vi) die feit dat die eiser se bydraende nalatigheid nie as ’n absolute verweer teen haar gebruik mag word nie; en (vii) die feit dat die tegnologiese risiko van epos-kuberkraking objektief akuut voorsienbaar is asook die verweerder se subjektiewe kennis hieroor.

Abstract

In Technology Corporate Management (Pty) Ltd v De Sousa het die vraag onder andere ter sprake gekom of die reël in die dikwels gekritiseerde Engelse saak Hollington v F Hewthorn & Co Ltd, bo en behalwe ’n skuldigbevinding in ’n strafsaak, ook van toepassing is op die bevindinge van ander tribunale. Die verhoorhof het, met ’n beroep op die Hollington-saak, beslis dat die bevinding van die Kommissie vir Versoening, Bemiddeling en Arbitrasie (meestal op Engels afgekort as die CCMA), dat die eerste respondent (De Sousa) se ontslag uit die diens van die eerste appellant (Technology Corporate Management (Pty) Ltd) (TCM) billik was, ontoelaatbaar was in die daaropvolgende siviele geding tussen De Sousa en TCM. Die verhoorhof het die eiser (De Sousa) se eis op die meriete gehandhaaf. Daarteen het TCM na die hoogste hof van appèl geappelleer.

Die hoogste hof van appèl, bestaande uit vyf waarnemende appèlregters, het by monde van waarnemende appèlregter Wallis bevind dat die verhoorregter gefouteer het wat die toepassing van die reël uit die Hollington-saak betref. Volgens die appèlhof moet die Hollington-reël streng beperk word tot skuldigbevindings in strafsake. Die verrigtinge in die KVBA was nie ’n strafverhoor nie en die bevinding van die tribunaal het dus buite bestek van die Hollington-reël geval. Derhalwe was die verwysing na die bevinding van die KVBA wél toelaatbaar in die daaropvolgende siviele saak tussen die genoemde partye.

Aangesien die hoogste hof van appèl bevind het dat die Hollington-reël nie van toepassing was op die onderhawige siviele saak nie, was die hof nie geroepe om oorweging te gee aan die afskaffing van die reël deur die uitoefening van die hof se inherente bevoegdheid om die gemenereg te ontwikkel nie. Enige uitlatings in die verband sou obiter dicta gewees het, wat nie bindend op laer howe sou wees nie. Alhoewel dit nie die geleentheid was om die Hollington-saak ter ruste te lê nie, is die hof se beslissing dat die reël in die saak streng tot skuldigbevindings in strafsake beperk moet word te verwelkom. Daar was in die verlede wel enkele sake waarin die uitbreiding van die Hollington-reël na ander tribunale se bevindinge goedgekeur is. Gelukkig het die hoogste hof van appèl se beslissing hierdie ontwikkeling gekelder.

Die appellant het ook geargumenteer dat die verhoorregter se optrede gedurende die verhoor die billikheid van die verhoor geskaad het. Die hoogste hof van appèl het dit nie nodig gevind om dié punt te beslis nie aangesien die hof eenparig op die meriete beslis het dat die appèl gehandhaaf moes word. Desnietemin het die hof sekere riglyne neergelê oor hoe ’n verhoorregter behoort op te tree om te verseker dat die verhoor in alle opsigte billik verloop. Die uitlatings is uiteraard alles obiter dicta, maar nietemin gesaghebbend aangesien dit deur die hoogste hof van appèl gemaak is.